در مقالات قبلی به تکامل رشد نوزادان پرداخته‌ایم. برای بسیاری از والدین این سوال پیش می‌آید که آیا رشد کودک من نرمال است، آیا کودک من تمامی کارها را متناسب سن خود انجام میدهد و آیا کودک من تکاملی نرمال دارد؟ برای پاسخ به این سوالها والدشو در این مقاله به علل تاخیر تکامل کودکان و تشخیص آن پرداخته است در این مقاله همراه شوید.

علل تاخیر تکامل در کودکان

علل تاخير تکاملی را بر اساس مکانیسم به دو دسته میتوان تقسیم کرد: عللی که از داخل مغز شروع میشوند و عللی که از خارج مغز ریشه میگیرند. از علل داخل مغزی می توان به اختلالات ساختاری مغز مانند کوچک‌بودن مخچه یا عدم وجود کورپوس کالوزوم پل بین دو نیمکره مغز نام برد. از سایر علل داخل مغزی میتوان به کاهش شدید قند خون در دوره نوزادی، کاهش کلسیم، کمبود اکسیژن در زمان تولد و قبل از آن تشنج های کنترل نشده اختلالات متابولیک، کرنیکتروس عارضه زردی نوزادی در (مغز) و خونریزیهای مغزی اشاره کرد.
مغز بر تکامل اثر میگذارند میتوان به موارد زیر اشاره کرد: انواع کودک آزاری، شکستگی استخوان و بی حرکتی طولانی، سوء تغذیه، بیماری های مزمن، بی توجهی و کم توجهی، محیط نامناسب زندگی یا سبک زندگی ناسالم می باشد.

عوامل تخریبگر تکامل

در دوره های حساس زندگی که مغز کودک در حال تکامل است عوامل تخریب‌گر میتوانند تاثیرات جدی و پایدار بر مغز بگذارند تجربیات منفی و نداشتن محرکهای مناسب اثرات مخرب بر مغز دارند؛ برای مثال کودکی که مورد غفلت قرار دارد و مادر به او شیر می‌دهد ولی توجه و نوازش کافی نمی گیرد، نوزادی که گرسنگی می کشد، نوزادی که در بین هیاهو و جنگ و جدال بین والدین و آشوبهای محیطی توجه کافی دریافت نمیکند یا کودکی که مورد کودک آزاری جسمی قرار گرفته و درد می کشد، رشد و تكامل شان به تاخیر می افتد.
پدر و مادرها این سوال را میپرسند مگه بچه می فهمد؟ جواب این است بله میفهمد. کودکانی که شوک عاطفی مانند مرگ والدین یا طلاق را تجربه میکنند کودکانی که شرایطی مانند جنگ و بحران هایی مانند زلزله و بی خانمانی را تجربه میکنند و تحت فشارهای عصبی قرار می گیرند، تاخیر
تکاملی آنها را تهدید میکند.
تاخير تکامل در شرایط استرس زا به دلیل غیرفعال شدن ارتباطات نورونهاست. در سیر تکامل طبیعی اتصالات بین سلولی که به آنها سیناپس میگوییم با سرعت زیاد ایجاد‌شده و توانایی و مهارت را برای کودک به دنبال خواهد داشت خاموش شدن اتصالات بین سلولی اثر معکوس بر تکامل می گذارد.

همیشه پیشگیری بهتر از درمان است

پیشگیری به سه روش صورت میگیرد نوع اول، دوم و سوم در پیشگیری نوع اول از وقوع بیماری جلوگیری میکنیم، در پیشگیری نوع دوم بیماری را زودتر تشخیص‌داده و درمان می کنیم. در پیشگیری نوع سوم عوارض ناشی از بیماری را تشخیص داده و درمان می کنیم هر سه نوع پیشگیری در زمینه تکامل کودکان کاربرد دارند.
در پیشگیری نوع اول با آموزش به والدین پزشکان و کارشناسان بهداشت و برقراری قوانین لازم از وقوع تاخير تكاملي جلوگیری میکنیم برای مثال با فراهم کردن تغذیه سالم برای مادر و نوزاد، ایجاد محیط مناسب زندگی بهبود شرایط زایمان سالم و ایمن شیردهی بهداشت و ماساژ نوزاد و همینطور فراهم
کردن محیط مناسب و شاد برای زندگی شیرخوار از وقوع موارد تاخیر تکاملی پیشگیری میکنیم.
پیشگیری نوع دوم با غربالگری به موقع موارد تاخیر تکاملی را هر چه زودتر تشخیص‌داده و عوامل موثر بر تکامل را بهبود می بخشیم. برای مثال نوزادی که تغذیه و رشد مناسب ندارد و یا محیط زندگی وی مناسب نیست و یا افسردگی مادر بر تكامل او تاثیر میگذارد هر چه زودتر با تشخیص به موقع شرایط زندگی را برایش تغییر میدهیم و به سرعت روند تکامل بهبود خواهد یافت.
در مواردی که عوامل بیماری زا مانند تشنج یا اختلال تیرویید باعث تاخیر تکاملی شده‌اند با دارو درمانی از پیشرفت تاخیر تکاملی جلوگیری میکنیم و همچنین با کاردرمانی و گفتار درمانی زمان از دست‌رفته را جبران کرده و روند تکامل را سرعت می بخشیم.

پیشگیری نوع سوم

پیشگیری نوع سوم برای کودکانی که به هر دلیلی دچار تاخير تكامل و عوارض ناشی از آن شده‌اند با استفاده از دارو درمانی گفتار درمانی، کاردرمانی و خدمات بهزیستی می کوشیم تا این کودکان پا به پای کودکان همسن و سال خود در مدرسه و جامعه حضور یابند یا وابستگی آنها به خانواده کمتر‌شده و هزینه های کمتری برای خانواده و جامعه داشته باشند؛ به طوری که تا حد امکان به عنوان نیروی مولد به جامعه خدمت کنند.
اگر چه هدف ما همیشه پیشگیری اولیه است و موثرترین برنامه ها بر پایه پیشگیری اولیه هدف گذاری می شوند اما درمان مناسب و به موقع میتواند مانع از عوارض جبران ناپذیر و تحمیل هزینه های گزاف آن در آینده شود.

چه زمانی مغز جنین رشد می کند؟

پذیرش یا انکار

یکی از سخت ترین چالشهای تشخیص و درمان تاخير تكامل مرحله پذیرش بیماری است. یکی از معضلاتی که باعث تاخیر در تشخیص و درمان موارد اختلال تکامل میشود انکار توسط والدین است علایم تاخیر تکاملی به خودی خود شبهه برانگیز است زیرا هر کسی فرزند خود را باهوش تر و جذاب تر از بقیه میداند از طرفی خانواده ها به شواهد تکامل طبیعی آشنایی ندارند به طوری که ممکن است یک حرکت طبیعی را در کودک خود یک توانمندی خارق العاده فرض کنند یا برعکس یک علامت غیر طبیعی را به عنوان ویژگی کودکی و طبیعی تلقی نمایند از سوی دیگر همه دوست دارند که فرزندشان بهترین موفق ترین و جذاب ترین کودک دنیا باشد؛ صد البته که از نظر همه پدر و مادرهای دنیا فرزند خودشان بهترین کودک دنیاست همه این دلایلی که گفتم باعث میشود که در صورت دیدن شواهد تاخیر تکاملی پدر و مادر موضوع را به سادگی نپذیرند و آن را انکار کنند.

چگونه انکار میکنیم؟

با دلایل واهی پدر و مادرها تاخیر تکاملی را انکار میکنند برای مثال شباهت هایی را بین خودشان و کودک می بینند یا تصویرسازی ذهنی میکنند. مثلا نوزادی که سر کوچک یا بزرگی دارد آن را به یکی از اعضای خانواده ربط می دهند یا در شیرخواری که سینه خیز نمی رود تنبلی او را به فرد دیگری مثل خاله یا عمه ربط می دهند با استفاده از اصطلاحاتی مانند به خاله اش‌رفته انکار می کندد.
همه فامیل ما دير زبان باز میکنند، همه بچه های خانواده ما دیر راه میروند، بچه های ما ترسو هستند، بچه های این نسل تنبل هستند. اینها دلایل واهی است تا تاخیر تکاملی را انکار کنیم و به این وسیله درمان را به عقب می اندازیم.

بعضی مواقع علاوه بر ،والدین پزشکان نیز از بیان تاخیر تکاملی اکراه دارند که این موضوع دلایل متعددی دارد. گاهی عدم شناخت کافی پزشک نسبت به اقدامات تشخیصی و درمانی موجود، گاهی ترس از عدم پذیرش والدین و گاهی عدم اعتقاد به درمانهای موثر و پیشرفتهای علمی جدید، موجب مطرح نکردن موضوع از سوی پزشک یا مراقب سلامت میشود.

چرا اختلال تکامل را دیر تشخیص میدهیم؟

در پژوهش ها مشخص شده‌است در ویزیتهای مطب یا درمانگاه بدون استفاده از لوازم پایش و غربالگری صرفا 30 درصد از موارد تاخير تكاملي تشخيص داده‌خواهد شد. همچنین بیشتر از نصف بیماران تاخیر تكاملي بدون استفاده از غربالگری بعد از 5 سالگی تشخیص‌داده میشوند؛ در حالیکه تشخيص بعد از 5 سالگی چندان سودی ندارد و درمانها موثر نخواهد بود.
در واقع بسیاری از موارد تاخیر تكلم یا اختلالات یادگیری صرفا در زمان آزمون سنجش که در پایان 5 سالگی و پیش از ورود به دبستان توسط آموزش و پرورش انجام میشود تشخیص داده‌میشوند که فرصت طلایی جهت درمان از دست رفته‌است بهترین نتیجه درمان اختلالات تکامل در صورتی به دست می آید که درمان هرچه زودتر آغاز شده‌باشد.

پس چه باید کرد؟

برای کشف زود هنگام موارد تاخیر تکاملی لازم است ویزیتهای دوره ای کودک به طور منظم توسط یک پزشک یا مراقبت سلامت انجام شود مراجعات پراکنده به پزشکان متعدد و آن هم صرفا در زمانهایی که کودک بیمار است یا مشکلات دیگری دارد مانع از معاینه و بررسی جامع شده و تشخیص را به تاخیر می اندازد.
علاوه بر این در زمان ویزیت لازم است معاينات تكامل جدا از معاینه بیماری ها و با صرف زمان کافی انجام شود. برای این منظور بایستی بر اساس چک لیست تکامل یا با استفاده از لوازم غربالگری مانند فرم ASQ معاينه جامع تكامل صورت گیرد. پس بهتر است در زمان اخذ نوبت پزشک کودک اشاره کنید که تمایل دارید معاینه جامع تكامل انجام شود تا در برنامه نوبت دهی برای این امر زمان جداگانه ای در نظر گرفته‌شود.همیشه برای ویزیت تکامل کودکتان زمان دیگری غیر از زمان بیماری را در نظر بگیرید تا هم کودک همکاری لازم را داشته باشد و هم شما شنونده خوبی برای توصیه ها ی پزشک باشید.